Zachowane w kamieniu ślady funkcjonowania przed wiekami poczty konnej juz opisywałem. Zachowane do dzisiaj w okolicach Zielonej Góry kamienne obeliski z charakterystycznym rytem trąbki pocztowej oraz kamienie pocztowe w Otyniu związane były z funkcjonującą przed wiekami pocztą brandenbusko-pruską działającą na linii Berlin – Wrocław. Słupy i kamienie pocztowe miały na celu orientowanie się w przebytych odległościach oraz umożliwiały zachowanie dyscypliny czasowej, przewidzianej w wykazach kursów dyliżansów i kurierów pocztowcyh.
Na początku XVIII-wieku rozbudowana została sieć oznakowania traktów pocztowych również w sąsiedniej Saksonii. Kilka śladów tego ogromnego wyzwania logistycznego i kartograficznego zachowało się (bądź zostało zrekonstruowanych) na terenie dzisiejszej Polski.
Trąbka na słupie – poczta saska.
Jest rok 1721. Poczta konna funkcjonuje już od dziesięcioleci. 24 listopada tego roku August II Mocny – król polski i elektor księcia saskiego rozkazuje na podległych sobie terenach zastąpić istniejące drewniane słupy pocztowe bardziej trwałymi słupami kamiennymi. Na słupach kamiennych mają być oznaczone drogi oraz odległości.
Zadanie pomiarów dróg w Saksonii i dróg prowadzących do Polski, August II powierzył kartografowi Adamowi Friedrichowi Zürnerowi. Ten w ciągu kilkunastu lat objechał wszystkimi drogami, które obmierzył i osobiście wybrał lokalizacje prawie wszystkich słupów pocztowych.
Dla potrzeb pomiarów i póżniejszych oznaczeń odległościowych w Saksonii ustalona została 17 marca 1722 roku jednostka odległości – mila pocztowa zwana też milą saską. Wynosiła ona dokładnie 9.062,08 m (był to odpowiednik 2000 prętów lub 16000 łokci drezdeńskich).
Słupy pocztowe zaczęto stawiać na traktach przejazdu poczty w 1722 roku. Stawiane kamienne obeliski dzieliły się na cztery rodzaje: dystansowe, milowe, półmilowe i ćwierćmilowe. Każdy rodzaj słupu pocztowego miał jednakowy kształt i oznakowania na całym obszarze saskiej sieci pocztowej.
źródło ilustracji:deutschefotothek.de
Wynikiem pomiarów i nowego oznakowania odległości dróg dla poczty saksońskiej są sporządzane równolegle przez Adama Friedricha Zürnera mapy pocztowe. Mapa z 1924 roku zawiera schematyczną sieć traktów pocztowych oraz zaznaczone stacje pocztowe.
Z roku na rok kolejne wersje map są coraz bardziej uszczegóławiane. Mapa datowana na rok 1730 opisuje już z oznaczenia odległościowe pomiędzy większymi miastami na głównych traktach pocztowych. Również oprawa graficzna map zostaje rozbudowana o ikonografie związane z pocztą.
Należy wspomnieć, że oznaczanie odległości na słupach pocztowych oraz na mapach było wyrażone ‚w godzinach drogi do…’, czyli czasu jaką musi przebyć pieszy posłaniec pocztowy. Założono przy przeliczaniu odległości na czas prędkość piechura 4.5 km/h. Taki przelicznik dawał szybką możliwość przejścia na mile pocztowe – opisane na mapie bądź na słupie 2 godziny oznaczały 1 milę pocztową.
Przykładowo na fragmencie mapy poniżej odcinek Zgorzelec (Görlitz) – Lubań (Lauban) opisanó jako ‚3’ (godziny drogi). Daje to odległość pomiędzy tymi miastami: 1.5 mili pocztowej, albo inaczej 13.5 km.
Kolejna mapa pocztowa z 1732 roku, oprócz uaktualnionej treści sieci połączeń dróg staje się małym dziełem sztuki 😉
źródło map: deutschefototkek.de
Każdy trakt poczty saskiej miał swoją odrębną numerację na rozmieszczonych slupach pocztowych. Numery porządkowe miały następujące przypisanie w zależności od rodzaju słupa pocztowego:
- kamień ćwierćmilowy: kolejna numeracja nieparzysta (tj. 1, 3, 5, 7, …)
- kamień półmilowy: kolejna numeracja parzysta z pominięciem liczb podzielnych przez 4 (tj. 2, 6, 10, 14, 18, …)
- kamień milowy: kolejna numeracja liczbą podzielną przez 4 (tj. 4, 8, 12, 16, …)
Wszystkie słupy i kamienie pocztowe miały ponadto wykute:
- monogram ‚AR’ będący inicjałem od „Augustus Rex”
- datę (rok) ustawienia
- symbol trąbki pocztowej
Na słupach milowych i dystansowych oraz na części kamieni półmilowych umieszczano nazwy miejscowości oraz czasy przebycia do nich.
źródło ilustracji:deutschefotothek.de
Do dnia dzisiejszego zachowało się mniej niż 150 słupów i kamieni poczty saskiej. Zdecydowana ich większość znajduje się na terenie obecnych Niemiec.
W XIX-wieku po Traktacie Wiedeńskim Saksonia straciła na rzecz Prus tereny pomiędzy Nysą Łużycką a Kwisą (przyłączone później do Polski po II wojnie światowej). Zgodnie z zarządzeniem pruskiego ministra von Bühlowa saskie słupy pocztowe zostały zburzone z powodu stosowanych w Prusach innych miar długości. Tak oto na terenie obecnej Polski zniszczono prawie wszystkie ślady po poczcie saskiej.
Słup (kamień) ćwierćmilowy.
Kamienie ćwierćmilowe, zwane również półgodzinnymi, miały wysokość około 170 centymetrów. Na terenie obecnej Polski nie jest znany żaden zachowany tego rodzaju kamień.
rysunek na podstawie ilustracji z: deutschefotothek.de
Słup (kamień) półmilowy.
Kamienie półmilowe, zwane też godzinowymi miały kształt wąskiego, lekko rozszerzającego się ku górze czworościanu o wysokości do 3 m. Na terenie obecnej Polski nie jest znany żaden zachowany tego rodzaju kamień.
rysunek na podstawie ilustracji z: deutschefotothek.de
Słup milowy
Słupy pełnomilowe miały kształt wąskiego czworokątnego ostrosłupa (3,75 m wys.), stojącego na niskim cokole. Na obelisku umieszczano napisy z nazwami najbliższych miast lub stacji pocztowych oraz odległości do nich wyrażonych w godzinach drogi piechura.
rysunek na podstawie ilustracji z: deutschefotothek.de
Słup milowy – Ołdrzychów
Zachowany słup milowy poczty saskiej znajduje się przy obecnej drodze wojewódzkiej nr 357 (51°11’20.0″N 15°21’57.0″E) w dawnej wsi Ołdrzychów będącej dziś w granicach administracyjnych miejscowości Nowogrodziec.
W czasie II wojny światowej słup został przewrócony. Do końca lat 50-tych XX wieku leżał on przy drodze ‚w kawałkach’ otoczony prowizorycznym ogrodzeniem z drutu.
W 1959 roku w ramach czynu społecznego, słup milowy poczty polsko-saskiej został ponownie ustawiony na swoim pierwotnym miejscu przez grupę osób, m.in. ówczesnego naczelnika miejscowego UPT, Kazimierza Ledera – inicjatora odremontowania i ponownego ustawienia słupa milowego.
źródło fotografii: Kronika Urzędu Pocztowo-Telekomunikacyjnego w Nowogrodźcu.
Do początków XXI wieku słup ten był jedynym znanym zachowanym w całości słupem milowym poczty saskiej na terenie obecnej Polski.
- Słup ma numer porządkowy 112.
- Wykute nazwy miejscowości i odległości do nich: Naumburg – 1/2 St; Bunzlau …
- … Lauban – 2 1/2 St.
Słup milowy – Legnica
Legnica (Liegnitz) była na trasie jednego z dwóch głównych szlaków poczty saskiej łączących Drezno z Warszawą.
źródło mapy: deutschefotothek.de
Słup milowy w Legnicy odnaleziono w 2005 roku w trakcie budowy ronda na skrzyżowaniu ul. Jaworzyńskiej z ul. Gniewomierską.
Po odrestaurowaniu został on ponownie umieszczony na swoim starym miejscu – w miejscu odnalezienia.
Słup milowy – Pisarzowice
Historia słupa milowego w Pisarzowicach jest następująca:
- Pierwotnie obelisk stał przy drodze Lubań-Zgorzelec, w pobliżu dawnego zajazdu pocztowego „Strassenschänke Ober-Schreibersdorf”
- W roku 1919 właściciel pałacu w Pisarzowicach Średnich Walther von Ehrenkrook (1883-1961) przeniósł obelisk do pałacowego parku. Powodem tego były prace budowlane, polegające na utwardzaniu i poszerzaniu drogi do Zgorzelca.
- Zachowała się fotografia słupa z 1930 roku:
źródło fotografii: luban24.pl
- Po II wojnie światowej słup przepadł bez śladu. W 2007 roku pozostałości słupa odnaleziono na dnie wyschniętego przypałacowego stawu. Słup był prawie kompletny, brakowało tylko jego najwyższej części.
- Słup ma numer porządkowy 104 oraz wykute nazwy miejscowości i odległości do nich: Görlitz – 4 St. 7/8, Lauban – 1/2 St.
źródło fotografii: „Biuletyn Informacyjny Gminy Lubań nr 1.”
- Stowarzyszenie Miłośników Górnych Łużyc w Lubaniu zamierza odrestaurować ten zabytek i ustawić go na pierwotnym miejscu przy dawnym zajeździe pocztowym w Pisarzowicach.
… i tyle znalezionych informacji odnośnie tego słupa milowego. Ostatnia jest z czerwca 2007 roku.
Słup dystansowy
Słupy dystansowe miały wysokość około 5 metrów i ustawiane przed bramami miast, bądź na miejskich rynkach.
rysunek na podstawie ilustracji z: deutschefotothek.de
Słupy dystansowe zdabiano barokowymi, pozłacanymi kartuszami herbowymi Wettynów i Rzeczpospolitej z Orłem i Pogonią. Od góry godło zwieńczała polska królewska korona, u spodu zaś znajdowała się niebieska tarcza z monogramem ‚AR’.
rysunek na podstawie ilustracji z: deutschefotothek.de
Słup dystansowy – Lubań
W roku 1725 postawiono w Lubaniu trzy słupy dystansowe – przed każdą z bram miejscich (Zgorzelecka, Mikołaja i Nowogrodziecka). Do XX wieku przetwał tylko jeden, który znajdował się przy Bramie Zgorzeleckiej. Po wyburzeniu fortyfikacji miejskich w połowie XIX wieku obelisk ten został w roku 1872 odremontowany i przeniesiony na ówczesny plan Fryderyka Wilhelma.
źródło fotografii: fotopolska.eu
Tuż przed wybuchem II wojny światowej – z powodu poszerzania ulicy – obelisk zdemontowano i przewieziono w okolice tzw. ,,Domu pod Okrętem”. Prawdopodobie zamierzano ustawić ten pomnik na lubańskim rynku, jednak wojna pokrzyżowała te plany. Po zakończeniu działan wojennych zdemontowany słup dystansowy przeleżał bez żadnego zainteresowania jeszcze około 2 lata. W 1947 roku jego szczątki wywieziono w nieznanym kierunku…
Na lubańskim rynku (51°07’14.0″N, 15°17’23.5″E) stoi obecnie replika tego słupa dystansowego.
Słup dystansowy – Zgorzelec
Słup dystansowy poczty saskiej stał w Zgorzelcu na Placu Pocztowym.
Plac został zniszczony w czasie II wojny światowej, a słup dystansowy został rozbity i przeleżał zapomniany w zaroślach przez kilka lat po wojnie.
źródło fotografii: fotopolska.eu
W 1956 roku pozostałości słupa dystansowego zostały przewiezione do Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu. Oryginalne fragmenty znajdują się tam do dnia dzisiejszego.
Plac Pocztowy w Zgorzelcu został odrestaurowany w XXI wieku, łącznie z postawioną na oryginalnym miejscu repliką słupa dystansowego.
Na koniec warto wpomnieć, że w odworzeniu replik zniszczonych słupów dystansowych poczty saskiej bardzo dużą pomoc daje zachowana w niemieckich archiwach szczegółowa dokumentacja z XVIII wieku stworzona przez Adama Friedricha Zürnera. Jednym z dokumentów jest „Atlas Augusteus Saxonicus”, który m.in. zawiera tabele odległości na słupach dystansowych stawianych w miastach. Poniżej fragment dotyczący powyższego słupa dystansowego w Zgorzelcu:
źródło dokumentu: deutschefotothek.de
fragmenty tekstu na podstawie: luban24.pl, lca.pl, zinfo.pl
Ścieżką w bok... 